۲۹ تیر، سالروز درگذشت مؤسس و اولین رئیس دانشگاه بیرجند؛ پروفسور محمد حسن گنجی گرامی باد

۲۸ تیر ۱۴۰۲ | ۱۱:۵۸ کد : ۴۱۴۶ اخبار ستادی

تعداد بازدید:۱۸۵۷۵

۲۹ تیر، سالروز درگذشت مؤسس و اولین رئیس دانشگاه بیرجند؛ پروفسور محمد حسن گنجی گرامی باد

معرفی تاریخچه مختصری از زندگی پروفسور محمد حسن گنجی، موسس دانشگاه بیرجند و پدر علم جغرافیای نوین ایران

محمدحسن گنجی در سال ۱۲۹۱ در شهرستان بیرجند به دنیا آمد.پدر وی، ابوتراب مدت ها نایب الحکومه شهر قاین بود. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در مدارس شوکتیه به اتمام رساند. این مدارس در بیرجند سابقه چندین ساله داشتند. اولین مدرسه در سال 1326 ه.ق بر اساس موقوفه شوکت آباد تأسیس شده بود، معلمان آن دانشمندان محلی و مهارف پروران غیر بومی بودند که با روش های نوین آموزشی آشنایی داشتند و بوسیله بنیانگذار آن از تهران و سایر نقاط دعوت می‌شدند از آن جمله می‌توان میرزا احمد نراقی، شیخ احمد سلیمانی نراقی، کلنل علینقی وزیری، مفیدالممالک و سیدرضی حسین (ناظم هندی) را نام برد و از جمله معلمان محلی: شیخ محمدحسین خان بزرگ، میرزا محمدحسین مهتدی، شیخ علی اکبر ناصح و علامه سید محمد فرزان بودند دکتر گنجی در تمام دوره متوسطه همواره از شاگردان برتر کلاس خود بود و در شش سال دوره متوسطه چهار مدال طلا و دو مدال نقره کسب کرد. ایشان جزو نخستین کسانی بود که دیپلم رسمی از وزارت معارف (آموزش و پرورش) دریافت کرد. پس از آن در سال 1309برای ادامه تحصیل در رشته حقوق به تهران آمد اما برای تحصیل در این رشته نیاز به دانستن زبان فرانسه بود بنابراین به دارالمعلمین عالی رفت و تاریخ و جغرافیا را انتخاب نمود.
از جمله استادان ایشان در دارالمعلمین عالی عباس اقبال آشتیانی، مسعود کیهان، دکتر عیسی صدیق، بدیع الزمان فروزانفر، سید کاظم عصار، وحید الملک شیبانی، اسدالله بیژن و دکتر صادق شفق بودند. پس از آن برای ادامه تحصیل به تهران مهاجرت کرد. در تهران به دارالمعلمین عالی رفت و در‌‎رشته تاریخ و جغرافیا تحصیل کرد و به درجه کارشناسی ‏نائل آمد.
دکتر گنجی پس از دریافت لیسانس تاریخ و جغرافیا در شهریور 1312 جزء آخرین محصلان اعزامی، به اروپا رفت. همزمان با تأسیس دارالمعلمین عالی یعنی در سال 1307 قانون اعزام محصل به خارج از تصویب مجلس شورا گذشته بود که به موجب آن هر سال 100 نفر از میان دیپلمه های مدارس ایران به حکم یک امتحان مسابقه ای برگزیده شده برای ادامه تحصیل در رشته های مختلف علوم و فنون به کشورهای اروپایی اعزام می شدند. در سال 1312 دکتر گنجی در آخرین دوره اعزام محصل به خارج در امتحان ورودی رشته خود مقام اول را بدست آورد و به دلیل آشنایی قابل قبول با زبان انگلیسی عازم انگلستان گردید و به دانشگاه ویکتوریای منچستر که یکی از پنج دانشگاه معتبر آن روز انگلستان بود معرفی گردید. در دانشگاه منچستر او پنج سال تمام به تحصیل در شاخه های مختلف علم جغرافیا و علوم وابسته بدان پرداخت و با گذراندن دوره های نظری و عملی این دانش موفق شد در سال 1317 درجه لیسانس اختصاصی در جغرافیا را که معادل فوق لیسانس دیگر کشورهای اروپایی بود به دست آورد. در آن زمان در انگلستان ادامه تحصیل به منظور اخذ درجه دکتری بجز در رشته های پزشکی متداول نبود لذا وی بلافاصله پس از پایان تحصیلات خود در به ایران مراجعت نمود و چند روز پس از ورود به تهران در مهرماه 1317 به سمت دبیری دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی که دارای کلاس های درس مشترک بودند به تدریس جغرافیا پرداخت. اشتغال دکتر گنجی در دانشگاه تهران با سمت دبیری حدود 14 سال طول کشید و در آن مدت وی حدود 10 درس جدید و مختلف را تدریجاً وارد برنامه رشته جغرافیا ساخت و همه را رأسا به تناوب و در سال های تحصیلی مختلف تدریس می کرد. در این مدت نداشتن درجه دکتری سد بزرگی در راه پیشرفت او در خدمت دانشگاهی بود. با شرکت و موفق شدن در بورس بنگاه فورد امریکا برای تکمیل تحصیلات به امریکا عزیمت کرد و در دانشگاه کلارک که از مراکز بسیار معروف آموزش جغرافیا بود که تنها دارندگان لیسانس اختصاصی جغرافیا را برای ادامه تحصیل در دوره های فوق لیسانس و دکتری می پذیرفت ثبت نام نمود. از سال 1331 تا 1333 در آنجا به درس و تحقیق پرداخت و موفق به اخذ درجه دکتری در رشته جغرافیا گردید. پس از این دوره دوساله به ایران مراجعت کرد و پس از طی پنج سال دوره دانشیاری به رتبه 10 استادی غیرتمام وقت دانشگاه تهران ارتقاء یافت و متصدی کرسی جغرافیای انسانی شد. در مهرماه 1347 دکتر گنجی خدمت تمام وقت دانشگاه را پذیرفته ودر زمان ریاست دانشگاهی پروفسور رضا مقام معاونت اداری و مالی دانشگاه به او تفویض شد و سپس مشاور دانشگاه شد و از آبان 1348 در سمت استاد و مدیر گروه آموزشی جغرافیا در دانشگاه تهران انجام وظیفه کرد و در همین دوره بود که انجمن جغرافیدانان ایران را به وجود آورد. وی از اواخر خرداد 1353 عهده دار ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی گردید و تا پایان خدمت 37 ساله دانشگاهی خود در اینن سمت باقی بود. در اول بهمن 1354 به افتخار بازنشستگی نایل آمد و در 15 بهمن همان سال دانشگاه تهران طی مراسمی عنوان استادی ممتاز دانشگاه تهران را به ایشان تفویض کرد.
وی دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به ویژه هواشناسی، دو رویداد‌‎خشکسالی و سیلی می‌داند که ‏در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث‌‎آسیب زیادی به روستاییان شده بود.وی به‌عنوان اولین شخصی که جغرافیای نوین را وارد برنامه‌های دانشگاهی کرده‌است، شناخته می‌شود.
دکتر گنجی در اول مهرماه 1354 به موجب ابلاغ وزیر علوم و آموزش عالی مأموریت یافت که مقدمات تهیه و تشکیل دانشگاهی را در بیرجند فراهم سازد و در تیرماه 1355 به سمت ریاست موسسه آموزش عالی بیرجند برگزیده شد و در مدتی کوتاه با تلاش فراوان آن مؤسسه را به وجود آورد به طوری که در مهرماه 1356 آن موسسه با پذیرش 120 دانشجو کار رسمی خود را آغاز کرد. دکتر گنجی در مدت غیر تمام وقت خود در دانشگاه تهران همواره در مشاغل غیر دانشگاهی نیز اشتغال داشته است از جمله از مهرماه 1335 تا مهرماه 1347 علاوه بر استادی دانشگاه، ریاست اداره کل هواشناسی ایران را نیز عهده دار بود. او در حقیقت بنیانگذار هواشناسی ایران است که در مدت 12 سال تصدی، بر اساس و پایه علمی قابل تحسینی در حدود امکانات آن زمان ایجاد شد و توسعه یافت و امروز یکی از مهم ترین مراکز علمی کشوردر سطح ملی و بین المللی به شمار می آید. از اردیبهشت ماه 1342 تا مهرماه 1347 که به سمت معاونت دانشگاه تهران برگزیده شد مقام معاونت پارلمانی وزارت راه را نیز عهده داربود. دکتر گنجی در تمام مدت تصدی ریاست هواشناسی ، نماینده ثابت دولت در سازمان هواشناسی جهانی و علاوه بر این، مدت پنج سال رئیس هواشناسی منطقه آسیا و عضو کمیته اجرائی سازمان مزبور بوده است. وی از جمله دانشمندان معدود ایرانی است که سالها با هیأت تحریریه دایره المعارف بریتانیکا و موسسات معتبر مشابه همکاری داشته است.
اکثر اساتید جغرافیای کنونی دانشگاه‌های ایران یا مستقیماً در زمره شاگردان دکتر محمد حسن گنجی بوده اند و یا غیر مستقیم از شخصیت علمی و تألیفات وی بهره گرفته‌اند.
استاد در رشته‌های مختلف جغرافیای انسانی صاحب نظر است اما شهرت بین المللی وی بیشتر در زمینه مطالعات و انتشار گزارش ها و مقالات هواشناسی است، به گونه ای که تمام کتاب ها و مقالات منتشره در پهنه جهانی که به نحوی به شرح آب و هوای ایران می پردازند از بررسی های ایشان بهره می گیرند. به اعتبار همین شخصیت علمی است که ایشان نماینده ثابت دولت ایران در سازمان هواشناسی بوده و علاوه بر آن مدت پنج سال ریاست هواشناسی منطقه آسیا و عضویت کمیته اجرایی آن سازمان را بر عهده داشته است.
پس از انقلاب اسلامی از یادگارهای استاد در دوران چهار ساله خدمت در سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح می توان به طرح عظیم فرهنگ آبادی های کشور، طرح آسمان نمای تهران، چاپ اطلس بزرگ جهان به فارسی ، کمک به تاسیس مجله جغرافیایی سپهر و آماده سازی ترجمه اطلس تاریخی اسلام اشاره نمود. همکاری با سازمان مطلعه و تدوین کتب درسی(سمت) و راهنمایی و مشاوره پایان نامه و رساله دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری از جمله دیگر فعالیت های استاد بوده است.
دکتر ‏گنجی از سال ۱۳۶۴ با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، همکاری کرد و از سال ۱۳۷۰ به عنوان مشاور رئیس دانشکده علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری‌‌‎داشته است. وی در بیست و نهمین کنگره ‏اتحادیه بین‌المللی جغرافیایی در کره‌‎جنوبی در سال ۲۰۰۰ میلادی به عنوان یکی از ۱۵ جغرافیدان ‏برجسته جهان شناخته شد و‌‎سازمان هواشناسی جهانی، جایزه علمی سال ۲۰۰۱ خود را به وی اعطا ‏کرد.پدر علم جغرافیای ایران دارای ۱۳۰ اثر برجسته علمی و تخصصی به زبان‌های فارسی و انگلیسی و تربیت کننده ۱۱ نسل استاد عالی در حوزه جغرافیا است. ایشان‌‎همچنین دارای نشان درجه سه در خدمات دولتی را دریافت کرده‌است. دکتر گنجی از اوایل‌‎انقلاب ‏تا قبل از مرگ بیش از ۶۳ لوح تقدیر از مراکز آثار و مفاخر علمی، چهره‌های‌‌‎ماندگار، انجمن‌های علمی ‏جغرافیایی و دانشگاه‌ها دریافت کرده‌است.
جغرافیدانان ایران به پاس زحمات چندین ساله در آموزش جغرافیا و اشاعه این علم در فرهنگ کشور به حق عنوان "پدر جغرافیای ایران" را به وی داده اند.
پروفسور محمدحسن گنجی، در تاریخ 29 تیرماه ۱۳۹۱ دار فانی را وداع گفت و در تاریخ ۲ مرداد ۱۳۹۱ در محل بوستان دکتر محم حسن گنجی در خیابان توحید در آرامگاه ابدی به خاک سپرده شد.

مشاغل دانشگاهی و غیر دانشگاهی

دبیر دانشگاه تهران از 1317 تا 1334
دانشکده افسری و ستوان دوم وظیفه صنف توپخانه 1318 تا 1320
دانشیار دانشگاه تهران 13339تا 1354
استاد دانشگاه تهران از سال 1339 تا 1354
مدیر کل هواشناسی از سال 1335 تا 1346
معاون وزارت راه 1342 تا 1347
معاون دانشگاه تهران از 1347 تا 1348
مدیر گروه آموزشی جغرافیا دانشگاه تهران از مهر 1348 تا اردیبهشت 1353
رئیس دانشکده ادبیات از 29/2/1353 تا مهرماه 1354
استاد ممتاز دانشگاه تهران 1354
رئیس مؤسسه آموزش عالی بیرجند از 30مهرماه 1354 تا پایان 1357 که در سالهای بعد از انقلاب تحت عنوان دانشگاه بیرجند توسعه چشمگیری پیدا کرده است.
محقق و عضو هیأت علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی از 1364 تاکنون
مشاور سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح از 1368 تا 1372
مشاور دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی از 1373
عضو کمیته جغرافیایی مرکز گفتگوی تمدنها از 1378

کتابها و آثار چاپ شده

جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه ، بنگاه پروین، تهران 1320
بشر چیست، ترجمه از آثار مارک تواین، چاپ اول کتابفروشی چهر، تهران 1324، چاپ دوم، بنگاه افشاری،1346 ، چاپ سوم، بنگاه افشاری، 1351
کتب جغرافیای دبیرستانی، با مشارکت گروه های مولفان، سالهای 1330
جغرافیای سال پنجم ابتدایی با همکاری دکتر لطف الله مفخم پایان و حسین خلیل فر، موسسه فرانکلین، تهران 1336 و در سالهای بعد وزارت آموزش و پرورش
آمار بارندگی در ایران، نشریه شماره 3، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک، دانشگاه تهران1338
فهرست مقالات جغرافیایی با همکاری جواد صفی نژاد، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران،1341
جغرافیای ایران، چهار فصل از جلد اول ایرانشهر، نشریه شماره 22، کمیسیون ملی یونسکو، تهران 1342
اطلس اقلیمی ایران، موسسه جغرافیای دانشگاه تهران، 1346
32 مقاله جغرافیایی، موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران 1349
جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی
آب و هوای کشورهای آسیای مرکزی، بخشی از انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
بستر جغرافیایی تاریخ ایران، بنگاه انتشاراتی اقبال
تاریخ جغرافیای اسلامی، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران 1371، چاپ دوم 1375
مطالعه اجمالی فرهنگ های جغرافیایی، وزارت جهاد سازندگی، تهران 1373
نامه هایی از قهستان، ترجمه، مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی، مشهد 1379

مقالاتی که به صورت نقد کتاب به چاپ رسیده است

مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، اثرم.پ. پتروف، ترجمه حسین گل گلاب، راهنمای کتاب، شماره چهارم از سال اول، ص 376، 340 تهران، زمستان1337
کلیات جغرافیای طبیعی، تألیف دکتر جهانگیر صوفی، راهنمای کتاب، ص202-208، تهران، تیرماه 1339
جغرافیای اقلیمی، تألیف دکتر پریدخت فشارکی، راهنمای کتاب شماره های مهر و آذر و دی و اسفند 1352
فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی، از دکتر حسین پاپلی یزدی، مجله سپهر، شماره های 3و4 ، دوره اول، تابستان 1370
کوه ها و کوهنامه ایران، مهندس عباس جعفری، انتتشارات گیتا شناسی، مجله سپهر، شماره اول، بهار1369
معرفی دو کتاب ژئومورفولوژی، تألیف دکتر فرج الله محمودی و دکتر مقصود خیام، مجله سپهر 1371

مقدمه بر کتاب

اطلس خلیج فارس، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران 1350
شهرستان نور، پیروز مجتهدزاده، چاپخانه صبح امروز، تهران1352
اطلس افغانستان، انتشارات موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران
اطلس عمومی جهان، انتشارات موسسه گیتا شناسی، تهران
گیتا شناسی کشورها، چاپ اول و دوم، انتشارات گیتا شناس، 1362
اصول جغرافیای انسانی و اشاراتی به جغرافیای انسانی ایران، تألیف جواد صفی نژاد، انتشارات دانشگاه تهران، 1363
گزیده ای از فرهنگ و اصطلاحات جغرافیایی، تألیف عاشوری، جهاد دانشگاهی، 1364
جغرافیای پزشکی، هوشور زردشت، دانشکده بهداشت، دانشگاه تهران
کلیات ژئومورفولوژی ایران، تألیف دکتر محمود حریریان، چاپ شقایق، 1369
اطلس بزرگ جهان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،1369
جغرافیای کشورهای اسلامی، تألیف دکتر منش زاده، 1378

مقالات علمی چاپ شده

1321 اقیانوس ساکن و دول اروپایی، انتشارات کتابفروشی پروین، تهران 1321
1322 امریکا را بشناسید، سری مقالات منتشر شده در مجله ایران و امریکا، شماره های 21و23 مربوط به سالهای 1322و1323
دون ژوان ایران (مقاله تاریخی)، مجله یادگار، شماره 2 سال سوم، آبان 1324
انحطاط جغرافیایی شهر بیرجند، مجله یادگار،‌شماره2، سال سوم، آبان 1325
لزوم تهیه نقشه های جغرافیایی (برای توجه هیأت عالی برنامه)، روزنامه اطلاعات 1325
خشکسالی در قاینات، مجله یادگار، شماره3، سال5، آبان 1327
تغییرات ناگهانی هوای ساحل جنوبی خزر، مجله یادگار، شماره4، سال 5، 1327
تغییر سطح دریای خزر، مجله دانش، شماره3، 1328
پاکستان، همسایه جدید ما، مجله یادگار، شماره8و9 ، سال5 ، 1328
فرضیه جدید درباره پیدایش منظومه شمسی، مجله دانش، شماره7، سال 2، 1329
فرضیه جدید درباره پیدایش منظومه شمسی، مجله دانش، شماره8، سال2، 1330
خیام و دنیای امروز، اطلاعات ماهانه، شماره8، آبان 1330
تاریخچه نهضتهای"پان"، مجله دانش، شماره3،سال3، اسفند 1330
خاورمیانه کجاست؟، مجله مهر، شماره های6و7، 1331
مفهوم واقعی نژاد، مجله مهر، شماره8، اسفند 1331
تقسیمات اقلیمی ایران، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره1، سال3، 1334
گزارش کنفرانس یونسکو در استرالیا درباره آب و هوای مناطق خشک جهان، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره3، سال 4، 1336
گزارش کمیته هواشناسی مناطق خشک، نشریه شماره1، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک دانشگاه تهران، 1337
هواشناسی در ایران، اولین سالنامه هواشناسی، اسفند1338
سازمان جهانی هواشناسی و هواشناسی ایران، مجله خواندنیها، شماره91، 1339
تأثیر آب و هوا در زندگی بشر، نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، اسفند1339
ملاحظاتی درباره باران سال، نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1340
ملاحظاتی درباره باران چند سال اخیر ایران،نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1341
تغییرات آب و هوا، نامه صنعت نفت ایران، شماره11، اسفند1341
سخنی چند درباره هواشناسی، نشریه مخصوص هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1342
برتراند راسل و جغرافیا، مجله دانشکده ادبیات تهران، شماره1،سال11، مهر1342
سازمان هواشناسی جهانی و هواشناسی ایران، نشریه مخصوص روز هواشناسی، اداره کل هواشناسی، 1342
بررسی اجمالی باران 13 سال اخیر ایران، نشریه مخصوص روز هواشناسی، اداره کل هواشناسی، 1344
ملاحظاتی موقت راجع به تبخیر در ایران، نشریه مخصوص روز هواشناسی، اداره کل هواشناسی، فروردین 1346
هوا، آستانه فضا، سلسله مقالات مندرج در مجله فضا از اسفند 1346
تدریس جغرافیا در آسیا و اقیانوسیه (گزارش کنفرانس یونسک در سنگاپور) زمین و زمان، سال 9، شماره14، 1351
سیری در سوابق جغرافیا در ایران، گزارش اولین کنگره جغرافیدانان ایران، دانشگاه تهران، 1352
ملاحظاتی درباره پزشکان ایرانی مقیم آلمان غربی، جامعه نوین، شماره2، 1353
کاربرد ماهواره ها در بررسیهای جغرافیایی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره2، سال22، 1354
وضع امروز جغرافیا در ایران، مجموعه سخنرانیهای چهارمین کنگره جغرافیدانان ایران، دانشگاه مشهد، 1356
آمایش سرزمین به صورت یک منبع طبیعی با نمونه هایی از آسیا، جغرافیا، نشریه انجمن جغرافیدانان ایران، دوره اول، شماره2، 1356
ملاحظاتی درباره سید محمد فرزان، در کتاب یادی از استاد فرزانه فرزان، اثر ابراهیم صهبا، 1358
آتشفشان سنت هلن، نشریه انجمن جغرافیدانان ایران، دوره اول، شماره3، بهار1360
برداشتی جغرافیایی از جمعیت مسلمان جهان و پاره ای از مشخصات دموگرافیک آن، مجموعه مقالات سمینار جغرافیایی، جلد اول، به کوشش دکتر محمد حسین پاپلی یزدی، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1365
ملاحظاتی درباره آلودگی هوا و باران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره2، سال اول، 1365
نگرشی مجدد بر سمینار بین المللی جغرافیایی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره2، سال اول، 1365
به انگیزه اگر باران به کوهستان نبارد، مجله چیستا، سال5، شماره10، 1366
هانتینگتون و پارسیان هند، مجله چیستا، سال4، شماره 2، 1366
روند تحقیقات جغرافیایی در ایران، پژوهشهای جغرافیایی، شماره25، 1368
نقشه جغرافیا و سیاست، مجله سپهر، شماره1، 1369
شمه ای از فعالیتهای جغرافیایی سازمان جغرافیا، مجله سپهر، شماره1، 1369
جغرافیا چیست و چه فایده ای دارد، سری مقالات عامیانه از شماره دوم مجله سپهر
نقشه و انتقال اطلاعات جغرافیایی، گزارش سمینار نقشه در دفاع و سازندگی، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1369
گوشه ای از جغرافیای آسیای مرکزی (داستان خشک شدن آرال)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره17، 1369
نقش نقشه در انتقال اطلاعات، مجله سپهر، شماره6، 1369
به مناسبت انتشار مجدد علوم زمین، علوم زمینی ، انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی، شماره3، 1370
تحولات نو در جغرافیا، رشد آموزش جغرافیا، سال7، شماره26، 1370
پیرامون تعاریف جغرافیا، رشد آموزش جغرافیا، سال8، شماره29، 1371
سرگشتگی در تعاریف، رشد آموزش جغرافیا، سال9، شماره35، 1371
ملاحظاتی درباره نام جغرافیا، مجله سپهر، دروه دوم، شماره 6، 1371
ملاحظاتی درباره آموزش جغرافیا در انگلستان، رشد آموزش جغرافیا، سال8، شماره32، 1371
صدسالگی انجمن جغرافیایی انگلستان، رشد آموزش جغرافیا، سال8، شماره36، 1372
آب و هوای منطقه جمهوریهای آسیای مرکزی، ویژه نامه مجله سپهر، مجموعه مقالات جغرافیایی درباره کشورهای آسیای مرکزی، 1373
عباس اقبال، دانشمندی که ایران او را نشناخت، مجله کهکشان، شماره4، 1373
آب و هوای گیلان، فصلی از جلد اول کتاب گیلان از انتشارات گروه پژوهشگران ایران، 1374
معرفی یک سیاحتنامه تاجیکی، جش نامه دکتر ایرج افشار، جلد2، 1376
مقالات متعدد در هشت جلد اول دایره المعارف بزرگ اسلامی (آب، آذربایجان، ابوظبی، ابوموسی، اردن، اندونزی،...)

انتشارات به زبان انگلیسی

ملاحظاتی درباره بارانهای تابستان 54، مجله جغرافیا، بوستون، شماره 6 از جلد 54 (1954)
مقالاتی درباره جغرافیای ایران، دایره المهرف بریتانیا، چاپهای مختلف
آب و هوای ایران، چاپ انجمن جغرافیای مصر، قاهره 1335
آب و هوای ایران، فصلی از تاریخ قدیم ایران کمبریج، 1968
اطلس اقلیمی ایران (فارسی و انگلیسی)، موسسه جغرافیای دانشگاه تهران، 1346
اکولوژی و اقلیم شناسی، انتشارات سازمان هواشناسی جهانی
اقلیم شناسی باستانی ایران، در کتاب جغرافیای تاریخی خاورمیانه، منچستر1974
آمایش زمین به صورت یک منبع طبیعت، گزارش سازمان هواشناسی جهان از سمپوریوم هواشناسی در رابطه با برنامه ریزی شهری و منطقه ای در اشویل کارولینای شمالی امریکا، 1975
سه فصل جغرافیایی، ایرا، عناصر سرنوشت، اثر رولف بتی، چاپ انگلستان، 1976
مقالات متععد در انتشارات فنی سازمان هواشناسی جهانی
مقاله درباره ایران در 12 صفحه در دایره المعارف ملل (ورلد مارک)، جلد4، چاپ جان وایلی، نیویورک 1976
مطالعه جغرافیایی در خواص جمعیتی امت مسلمان در جهان، جغرافیای جمعیت، انتشارات دانشگاه پنجاب، جلد 4، شماره های 1و2، 1986
ایران (20صفحه)، ورلد مارک انسایکلوپدیا، جلد4، نیویورک، 1983
تحولات تاریخی مرزهای آذربایجان، مرزهای ایران نو، تأایف پروفسور مک گلن، انتشارات مرکز ژئونولیتکی و مرزهای بین المللی دانشگاه لندن، 1994